"ΠΟΙΗΣΗ 1948" Ν. ΕΓΓΟΝΟΠΟΥΛΟΣ

                          Ν. ΕΓΓΟΝΟΠΟΥΛΟΣ, “ΠΟΙΗΣΗ 1948”

                        

              Εισαγωγικό Σημείωμα : Αναστασία Βακαλούδη 

               Σχολική  Σύμβουλος Φιλολόγων Δυτικής Θεσσαλονίκης

«Ποίηση 1948»

Tούτη εποχή

του εμφυλίου σπαραγμού

δεν είναι εποχή

για ποίηση

κι άλλα παρόμοια

σαν πάει κάτι

να γραφεί

είναι

ως αν

να γράφονταν

από την άλλη μεριά

αγγελτηρίων θανάτου

γι αυτό και

τα ποιήματά μου

είναι τόσο πικραμένα

(και πότε άλλωστε- δεν ήσαν;)

κι είναι

-προ πάντων-

και

τόσο

λίγα

Ν. Εγγονόπουλος

«ΕΛΕΥΣΙΣ», 1948

ΝΙΚΟΣ ΕΓΓΟΝΟΠΟΥΛΟΣ

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

 Γεννήθηκε στις 21 Οκτωβρίου του 1907 στην Αθήνα. Ο πατέρας του Παναγιώτης ήταν Κωνσταντινουπολίτης  και ασκούσε το επάγγελμα του εμπόρου. Από το 1923 (σε ηλικία12 χρόνων) μέχρι το 1927 φοίτησε εσωτερικός σε ένα Λύκειο στο Παρίσι, όπου διδάχθηκε και την κλασική γαλλική ποίηση. Το 1924, το μανιφέστο του Αντρέ Μπρετόν θα επηρεάσει και τον Εγγονόπουλο.

  Το 1927 επέστρεψε στην Ελλάδα για να υπηρετήσει τη θητεία του. Εργάστηκε αρχικά ως σχεδιαστής εξωφύλλων σε περιοδικά και το 1932 γράφτηκε στη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας, με δάσκαλο τον Κωνσταντίνο Παρθένη. Παράλληλα, μαζί με τον Γιάννη Τσαρούχη, φοίτησε και στο καλλιτεχνικό εργαστήρι του Φώτη Κόντογλου. Την ίδια εποχή άρχισε να δημοσιεύει και τις πρώτες του ποιητικές συλλογές (είναι επηρεασμένος αρχικά από τον Σολωμό και τον Μπωντλαίρ).

  Από τότε ξεκινά και ο διασυρμός της ποίησής του. Πολλά περιοδικά και εφημερίδες, ελληνικές και ξένες, παρωδούσαν τα ποιήματά του με εξευτελιστικά στο τέλος σχόλια. Το 1939 οργάνωσε και την πρώτη έκθεση των έργων του στη ζωγραφική.

  Από το 1940 αρχίζει η προσωπική του περιπέτεια. Ήταν στην πρώτη γραμμή του Αλβανικού μετώπου από την αρχή μέχρι το τέλος. Συνελήφθη από τους Γερμανούς και αιχμάλωτος, εργάστηκε σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Δεν σταμάτησε να γράφει ποιήματα με όποιον τρόπο μπορούσε. Στην ελεύθερη Ελλάδα απέκτησε ένα πλήθος από καλλιτεχνικές πρωτοβουλίες με την ίδρυση συλλόγων, στους οποίους συμμετείχε ενεργά, χωρίς να σταματήσει ποτέ να ζωγραφίζει ή να γράφει. Το 1967 έγινε καθηγητής στο Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο, στο ελεύθερο σχέδιο. Από το 1967 μέχρι και τον Αύγουστο του 1973 (οπότε και συνταξιοδοτήθηκε), θα επηρεάσει σημαντικά τη φοιτητική ζωή μέσα και έξω από το Πολυτεχνείο. Στις 31 Οκτωβρίου 1985 άφησε την τελευταία του πνοή στην Αθήνα.

Έργα του: - Μην ομιλείτε εις τον οδηγόν - Τακλειδοκύμβαλα της ζωής - Επτά ποιήματα - Έλευσις – Εν ανθηρώ έλληνι λόγω κ.ά. Επίσης μετέφρασε πολλά έργα ξένων ποιητών.

Βαθύτατα πνευματικός άνθρωπος ο Νίκος Εγγονόπουλος, δεν ήταν μόνον ζωγράφος και ποιητής, αλλά και αληθινός στοχαστής. Παθιασμένος με τον υπερρεαλισμό μας κληρονόμησε ένα διαχρονικό έργο μιας αποκλειστικά δικής του ατμόσφαιρας.

Το έργο του Εγγονόπουλου αντιμετώπισε αρνητικές αντιδράσεις που έφτασαν τα όρια του εμπαιγμού και της κατασυκοφάντησης. Μοναδικός συμπαραστάτης του υπήρξε ο επίσης υπερρεαλιστής Α. Εμπειρίκος. Ο ίδιος στάθηκε ακλόνητος στην κακία και την επιπόλαια άγνοια, παρ' όλη την πίκρα που ένοιωσε. Στη ζωγραφική, δάσκαλοί του ήταν ο Κ. Παρθένης και ο Φ. Κόντογλου, άνθρωποι στους οποίους ο Εγγονόπουλος

αναφερόταν πάντοτε με θαυμασμό. Ο ίδιος έλεγε: "Ως είμαι ζωγράφος το επάγγελμα και θεωρώ άλλωστε την ποίηση σαν ζήτημα εντελώς προσωπικό".

«ΠΟΙΗΣΗ 1948»

Ν. Εγγονόπουλος-  Βασικά χαρακτηριστικά της ποίησης του

•  Επιρροή  από το κίνημα του υπερρεαλισμού.

• Τα ποιήματά του διαθέτουν χιούμορ, ταυτόχρονα όμως πικρία.

• Λόγος  απλός / λιτός / καθημερινός.

Ο Εγγονόπουλος όχι μόνον έχει θητεύσει στον υπερρεαλισμό αλλά θεωρείται και από

τους θεμελιωτές του ως λογοτεχνικού ρεύματος, ειδικά στην ποίηση. Έτσι και στο κείμενο αυτό μπορούμε να διακρίνουμε αρκετά στοιχεία υπερρεαλισμού όπως:

• Αφαιρετικός  λόγος, πύκνωση νοημάτων.

• Συνυποδήλωση  νοημάτων,  ιστορικών

γεγονότων  και  συναισθημάτων (στ. 2).

• Συνειρμική δίπλωση  νοημάτων, αυτόματη

γραφή  (στίχος 17).

Και  τα τρία αυτά στοιχεία  εξυπηρετούν το χαμηλόφωνο ύφος και τον  εξομολογητικό τόνο  του κειμένου.

•Απουσία μέτρου, ομοιοκαταληξίας, στίξης και γενικά η ελευθερία  στίχου.

• Ο  θρυμματισμός του στίχου που εξυπηρετεί την αναλογία ατμόσφαιρας ποιήματος  και

Εποχής  αλλά και ποιήματος – ψυχισμού του ποιητή.

• Η έντονη  και μακάβρια εικόνα  που

δημιουργείται  με την παρομοίωση στους στίχους  9-13.

• Η χρήση  της ποίησης ως μέσου  σύζευξης του  παρόντος με το παρελθόν,  των

ιστορικών γεγονότων και των συναισθημάτων, γενικών και ατομικών

  • απόδοση, με λιτότητα και χωρίς μελοδραματισμό, μιας κατάστασης σπαραγμού και θανάτου που χαρακτηρίζει την εποχή στην οποία αναφέρεται το ποίημα.

Παράλληλα,  διευκολύνει τον ποιητή να κάνει φανερό το στόχο γραφής  του

ποιήματος. Ο Εγγονόπουλος, με το ποίημα αυτό, εξομολογείται τα συναισθήματά του σε

σχέση  με την εποχή, δικαιολογείται για την πενιχρή ποιητική του δημιουργία και εξομολογείται για τη φαινομενική  απουσία του από τα δρώμενα.

Θεματικός πυρήνας του ποιήματος

 Ο Εγγονόπουλος γράφει το ποίημα αυτό το 1948, στην κορύφωση του εμφυλίου πολέμου, εποχή όπου κυριαρχεί ο θάνατος και ο σπαραγμός. Το ποίημα αναφέρεται στο χρέος των ποιητών και των πνευματικών ανθρώπων, γενικότερα, απέναντι στις επιταγές της πραγματικότητας. Ο Εγγονόπουλος εκφράζει την αδυναμία του να ανταποκριθεί στο χρέος του απέναντι στην εποχή και την τέχνη του, λόγω των τραγικών συνθηκών της εμφύλιας διαμάχης.

 Το ποίημα "Ποίηση 1948", αποτελεί το αποκορύφωμα της ευαισθησίας, της αποδοκιμασίας, και της αυτοσυνειδησίας, στοιχεία που δηλώνουν ακόμα μια φορά τη πολιτική ηθική του Νίκου Εγγονόπουλου.

Στο ποίημα αυτό ο Εγγονόπουλος σημειώνει την αδυναμία του να εκφράσει με λόγια την

τραγωδία που ξετυλίγεται γύρω του κι έτσι  παραβολικά εξομοιώνει τη διαδικασία της

ποιητικής γραφής με τη διαδικασία γραφής αγγελτηρίων θανάτου.

 Μορφή  → Λόγος τεμαχισμένος (σχεδόν συλλαβικός) >

α) λόγω της υπερρεαλιστικής  επιρροής

β) σπαραγμένος από την εποχή «εποχή του εμφυλίου σπαραγμού» → χρονική τοποθέτηση,  ιδιαίτερο νοηματικό βάρος > α) κατασπάραξη αλλήλων, β) βαθύς ψυχικός πόνος,  συντριβή.

Ο  ρόλος της παρομοίωσης «ως αν να γράφονταν από την άλλη μεριά αγγελτηρίων

θανάτου» → τραγικότητα εμφυλίου → η ποίηση αναζητά τη θέση της ανάμεσα  στο θάνατο.

Ο ρόλος  της παρένθεσης (και πότε – άλλωστε- δεν ήσαν) → Αναφορά  στο σταθερό τόνο απαισιοδοξίας στην ποίησή του, ακόμη και έξω από το χρονικό  πλαίσιο του εμφυλίου.

«τόσο λίγα» →  στάση ποιητή → Η ποιητική δημιουργία αναστέλλεται λόγω της  εποχής → η σιωπή αποδίδει πιο  παραστατικά την αίσθηση της τραγικότητας

Βασικές γραμμές

 Στο ποίημα  του Εγγονόπουλου «Ποίηση 1948», με τη χρονολογία στον τίτλο, αλλά και με τη σαφή αναφορά στην αρχή του ποιήματος τονίζεται η εποχή, καθώς και το δράμα του ελληνικού λαού από τη φρίκη του εμφυλίου  πολέμου. Πρόκειται για μια εποχή αντιποιητική, καθώς κυριαρχεί ο θάνατος και ο σπαραγμός. Ο ποιητής νιώθει την ανάγκη να απολογηθεί για την ποιητική στειρότητα και δυστοκία που τον διακρίνει. Απολογείται τόσο απέναντι στην ποίησή του, όσο και  απέναντι στον ίδιο του τον εαυτό. Η εποχή  είναι απαγορευτική τόσο για την ποίηση όσο και για τις υπόλοιπες μορφές της τέχνης

 Η  παρομοίωση «ως αν να γράφονταν από την άλλη μεριά αγγελτηρίων θανάτου» φανερώνει το πλήθος των νεκρών, το θάνατο που αποκλείει την παρουσία της ποίησης από τη ζωή των ανθρώπων και ειδικά των ποιητών. Ωστόσο, αξίζει να σημειώσουμε πως η αδυναμία του ποιητή να λειτουργήσει παραγωγικά εξαιτίας της περιρρέουσας

πραγματικότητας αποτελεί μια επιφανειακή αντινομία, καθώς μας το ομολογεί μέσω ενός ποιήματος.

Η αντινομία αυτή μετριάζεται με τη συνειδητοποίηση πως η ποίησή του είναι πικραμένη, καθώς και ο ίδιος ο ποιητής, εξαιτίας της επίγνωσης της σκληρής πραγματικότητας. Η παρενθετική πρόταση, που ακολουθεί, δηλώνει τη σταθερή μελαγχολία και απαισιοδοξία που διακρίνει την ποίηση του Εγγονόπουλου, αποτέλεσμα όλων των τραγικών ιστορικών στιγμών του ελληνικού λαού.

Το ποίημα ολοκληρώνεται με την πικρία που νιώθει ο ποιητής για την ολοένα φθίνουσα ποιητική παραγωγή του, στοιχείο που αισθητοποιείται και μέσα από τους τρεις τελευταίους στίχους που αποτελούνται ο καθένας από μία και μόνο λέξη. Ο Εγγονόπουλος εκφράζει μια παραίτηση, μια πίκρα, αδυναμία ανταπόκρισης στο χρέος του ποιητή, λόγω των συνθηκών του εμφυλίου πολέμου. Ο θάνατος λειτουργεί απαγορευτικά ως προς την επιτέλεση του χρέους  του ποιητή.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ν. ΕΓΓΟΝΟΠΟΥΛΟΥ
• Αμπατζοπούλου Φραγκίσκη, Νίκος Εγγονόπουλος · Ο
Υπερρεαλισμός της ατέρμονος ζωής. Αθήνα, Εταιρεία
Συγγραφέων, 1988.
• Ανδρικοπούλου Νέλλη, «Άγνωστες πτυχές από τη ζωή και το
έργο του Νίκου Εγγονόπουλου», Η λέξη 77, 9/1988, σσ. 650-657.
• Αργυρίου Αλέξ., «Νίκος Εγγονόπουλος», Η ελληνική ποίηση ·
Νεωτερικοί ποιητές του μεσοπολέμου, σ.205-213 (της εισαγωγής)
και 338-340 (της ανθολογίας). Αθήνα, Σοκόλης, 1979.
• Αργυρίου Αλέξ., «Νίκου Εγγονόπουλου: Έλευσις», Ποιητική
Τέχνη Β’, αρ. 25, 1/4/1947 (τώρα και στον τόμο Διαδοχικές
αναγνώσεις Ελλήνων υπερρεαλιστών, σσ.149-154. Αθήνα,
Γνώση, 1983).
• Γεωργουσόπουλος Κώστας, «Μαγνόλια ή περί των πτητικών
φυτών», Η λέξη 1, 1/1981, σσ. 4-7.
• Δασκαλόπουλος Δημήτρης, «Νίκος Εγγονόπουλος · Ο θάνατός
του στον ελληνικό Τύπο», Διπλή Εικόνα 7, 4/1986, σσ. 62-67.
• Διάλεξη, Επιθεώρηση Τέχνης 99, 3/1963, σσ. 193-197.
• Ελύτης Οδυσσέας, «Το χρονικό μιας δεκαετίας», Ανοιχτά Χαρτιά,
σσ. 293-294. Αθήνα, Αστερίας, 1974.
• Εμπειρίκος Ανδρέας, «Νικόλαος Εγγονόπουλος ή το θαύμα του Ελμπασσάν
και του Βοσπόρου», Αμπατζοπούλου Φραγκίσκη, …δεν άνθησαν ματαίως ·
Ανθολογία υπερρεαλισμού, σσ. 331-334. Αθήνα, Νεφέλη, 1980.
• Ζαμάρη Ρένα, Ο ποιητής Νίκος Εγγονόπουλος · Επίσκεψη τόπων και
προσώπων. Αθήνα, Καρδαμίτσα, 1993.
• ΙΔΡΥΜΑ ΓΟΥΛΑΝΔΡΗ-ΧΟΡΝ, Νίκος Εγγονόπουλος: Ωραίος σαν Έλληνας
[εννέα μελέτες], επιμ. Γ. Γιατρομανωλάκης, εκδ. Ι.Γ.Χ., Αθήνα 1996.
• Κεντρωτής Γιώργος, «Τα πικρά ποιήματα του Νίκου Εγγονόπουλου. Μια
προσέγγιση», Διαβάζω 369, 12/1996, σσ. 62-68.
• Κουμπής Αδαμάντιος, Πίνακας Λέξεων των ποιημάτων του Νίκου
Εγγονόπουλου. Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1998.
• Μπελεζίνης Ανδρέας, «Ένας διάλογος με ομότεχνους και αντίτεχνους» (κριτική
για την Κοιλάδα με τους ροδώνες), Διαβάζω 21, 6/1979, σσ.70-74.
• Παρίσης Ν., «Μια ποιητική συνομιλία: Ο Αναγνωστάκης ‘συνομιλεί’ με τον
Εγγονόπουλο», περιοδ. Ελί-τροχος, τ.χ. 7, Πάτρα, Φθινόπωρο 1995, σσ. 57-64.
• Πετρίδης Λ., «Βράχε τραχύτατε του Ελμπασάν και πράσινη απαλή δαντέλα του
Βοσπόρου», Ο Ταχυδρόμος 669, 4/2/1967, σσ. 41-52.
• Σπητέρης Τώνης Π. – Αργυρίου Αλέξ., «Εγγονόπουλος Νίκος», Παγκόσμιο
Βιογραφικό Λεξικό 3. Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1985.
• Χατζηφώτης Ι.Μ., «Εγγονόπουλος Νίκος», Μεγάλη Εγκυκλοπαίδεια της
Νεοελληνικής Λογοτεχνίας 6. Αθήνα, Χάρη Πάτση, χ.χ.
• Connoly D., «Έλληνες υπερρεαλιστές σε αγγλική μετάφραση · Προβλήματα,
Παράμετροι και Δυνατότητες», Πόρφυρας 71-72 (Κέρκυρα), 10/1994 - 3/1995,
σσ. 7-20.
• Friar K., Modern greek poetry · From Cavafis to Elytis. New York, Simon &
Schuster, 1986.
Αφιερώματα περιοδικών - Συνεντεύξεις
• «Μια συνομιλία με τον Νίκο Εγγονόπουλο», Η λέξη
1, 1/1981, σσ. 54-55.
• Ηριδανός 4, 2-3/1976, σσ. 33-156.
• Διαβάζω 381, 1/1998.
• «Η ζωή και το έργο του Νίκου Εγγονόπουλου», Ο
Ταχυδρόμος 669, 4/2/1967.
• Χάρτης 25-26, 11/1988.
• Επτά Ημέρες Καθημερινής, 25/5/1997.
Διαδικτυακή Βιβλιογραφία
• http://www.engonopoulos.gr/
• http://www.eikastikon.gr.zografiki.egonopoulos.html
• http://www.engonopoulos.gr/_homeEL/
• http://www.peri-grafis.com/ergo.php?id=737
• http://www.greeklanguage.
gr/greekLang/portal/blog/archive/2007/03/14
/668.html