ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΤΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ : ΕΠΙΣΤΗΜΗ.

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΤΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ : ΕΠΙΣΤΗΜΗ.

Το μείζον ερώτημα της ανθρωπότητας και η διαχρονική  αγωνία της επιστήμης είναι να εξηγηθεί ο σκοπός και το νόημα της ζωής και του θανάτου. Μέχρις ότου απαντηθούν τέτοια είδους φιλοσοφικά ερωτήματα είναι προτιμότερο να στοχεύεται η ανεύρεση τρόπων βελτίωσης της ποιότητας της καθημερινής ζωής, παρά τα επικίνδυνα ταξίδια με γνώμονα την ανθρώπινη ματαιοδοξία.

Ορισμός

          Η επιστήμη (< επίσταμαι = γνωρίζω καλά)  είναι το σύνολο συστηματικών και     επαληθεύσιμων γνώσεων, καθώς και η έρευνα αυστηρώς καθορισμένων πεδίων του επιστητού, με συγκεκριμένες και ορθολογικές μεθόδους, λ.χ. την παρατήρηση, το πείραμα, την υπόθεση, την επαγωγή κλπ

                             

Μορφές Επιστημών

Θετικές και φυσικές επιστήμες: Ασχολούνται με τη μελέτη των φυσικών φαινομένων και των τυπικών συστημάτων, με βάση την παρατήρηση, το πείραμα και τη λογική.

Κοινωνικές επιστήμες: Ασχολούνται με τη μελέτη της ανθρώπινης συμπεριφοράς και της ανθρώπινης κοινωνίας, στη βάση της παρατήρησης και της λογικής.

Ανθρωπιστικές επιστήμες: Ασχολούνται με τη διερεύνηση της ανθρώπινης κατάστασης μέσω της λογικής και της τέχνης.

Εφαρμοσμένες επιστήμες: Ασχολούνται με την πρακτική επίλυση προβλημάτων μέσω συστηματικών μεθοδολογιών και την επιστημονική θεμελίωση των μεθόδων αυτών. Συνήθως αποτελούν εφαρμογή κάποιων θετικών επιστημών, αλλά μπορεί να έχουν και επιρροές από τις κοινωνικές επιστήμες.

Θετικά αποτελέσματα επιστημονικής και τεχνολογικής εξέλιξης

Αύξηση γνώσεων και προσέγγιση της αλήθειας, με αποτέλεσμα την  άνοδο του  πνευματικού επιπέδου και την  απαλλαγή από προλήψεις, δεισιδαιμονίες και παρωχημένες αντιλήψεις Αποκτώντας γνώση της φυσικής νομοτέλειας, οι φόβοι του ανθρώπου για μυστηριώδεις δυνάμεις, που ελέγχουν και επηρεάζουν τη ζωή του , υποχώρησαν .

             Η άνοδος του πνευματικού επιπέδου βοήθησε στην απαλλαγή από στερεότυπα και προκαταλήψεις και επέτρεψε στον άνθρωπο να γνωρίσει τον εαυτό του και το συνάνθρωπό του. Με νέα αντίληψη της πραγματικότητας, το άτομο αξιοποιεί στο έπακρο τις δυνάμεις του και δημιουργεί πιο αληθινές σχέσεις με τους άλλους.

Κατακτώντας την αλήθεια ο  άνθρωπος αποκτά ψυχική ισορροπία και νιώθει ασφάλεια.

Εύρεση νέων τρόπων αξιοποίησης του ελεύθερου χρόνου.

 Με την τεχνολογική και επιστημονική ανάπτυξη που συντελέστηκε , ο άνθρωπος νιώθει αναμφίβολα μεγαλύτερη ασφάλεια απέναντι στις φυσικές δυνάμεις , ενώ ατενίζει με αισιοδοξία το μέλλον και εμπιστεύεται τις δυνάμεις του .

 Ο άνθρωπος ωρίμασε ηθικά , διεύρυνε το διάλογο, βελτίωσε τη λειτουργία των θεσμών, διαμόρφωσε μια συγκροτημένη εικόνα για τον κόσμο, απέκτησε γνώσεις για την πολιτική και ενίσχυσε τη δημοκρατία

Τα σύγχρονα τεχνολογικά μέσα έχουν δώσει στον άνθρωπο τη δυνατότητα να καθορίζει τη ζωή του ανεξάρτητα από φυσικούς περιορισμούς και εμπόδια. Στην εποχή μας δεν καθορίζουν πια, ούτε οι κλιματολογικές συνθήκες , ούτε τα φυσικά φαινόμενα τη διαβίωσή του. Η καλλιέργεια της γης και η βιομηχανική παραγωγή τροφοδοτούν τον άνθρωπο και ικανοποιούν τις ανάγκες του. Τα μυστήρια της φύσης αποκαλύπτονται από την επιστημονική έρευνα και δεν προκαλούν πια δέος.

Λιγόστεψε ο μόχθος του ανθρώπου και αυξήθηκαν τα παραγόμενα αγαθά. Οι μηχανές ξεπερνούν τις μυϊκές ικανότητες του ανθρώπου και υπερτερούν σε αποτελεσματικότητα .Έτσι λοιπόν , η μηχανή , αντικαθιστώντας τον άνθρωπο σε βαριές δουλειές , τον απάλλαξε από τον κόπο και αύξησε την παραγωγικότητα , με αποτέλεσμα τη μείωση του χρόνου παραγωγής και του κόστους των προϊόντων .

Ο άνθρωπος, στράφηκε προς την εξειδίκευση λόγω της πληθώρας των νέων γνώσεων,  υιοθέτησε νέες τεχνικές και μεθόδους που βελτιώνουν την οικονομία και τελειοποίησε τον Η/Υ που συντελεί στην καλύτερη οργάνωση, ταξινόμηση και αρχειοθέτηση της γνώσης.

 Καταπολέμηση των ασθενειών και αύξηση του μέσου όρου ζωής, λόγω της τεχνολογικής προόδου στην ιατρική.

 Εξελίσσονται τα μέσα μεταφοράς, αξιοποιούνται οι φυσικοί πόροι, ικανοποιούνται οι ανάγκες των ατόμων και ανεβαίνει το βιοτικό τους επίπεδο.

  Ταχύτατη ενημέρωση, επικοινωνία και συνεργασία των λαών, ανταλλαγή πολιτιστικών στοιχείων, νέα ρεύματα στην τέχνη.

Αρνητικά αποτελέσματα επιστημονικής και τεχνολογικής εξέλιξης

Προσκόλληση στην ειδίκευση και στην πνευματική μονομέρεια, χρησιμοθηρική αντίληψη για τη ζωή, ωφελιμιστικό πνεύμα, προσήλωση στη στείρα τεχνοκρατική γνώση.

Η παρουσία των τεχνικών μέσων είναι τόσο κυρίαρχη , ώστε γίνεται λόγος για μηχανοποιημένη ζωή. Ο άνθρωπος υποδουλώνεται στην τεχνολογία, που είναι η εφαρμογή της επιστήμης και τυποποιείται. 

Πολιτική εκμετάλλευση της επιστημονικής γνώσης. Η επιστημονική γνώση γίνεται συχνά όπλο χειρισμού της κοινής γνώμης (προπαγάνδα, διαφήμιση), παραβίασης των ατομικών ελευθεριών (επόπτευση ιδιωτικής ζωής) και προσβολής της ανθρώπινης αξιοπρέπειας (ψυχολογικός εξαναγκασμός, βασανιστήρια κ.ά. ). Έτσι ο άνθρωπος μαζοποιείται, φανατίζεται εθνικά, θρησκευτικά ή πολιτικά και στρέφεται σε  υποβαθμισμένες επιλογές ζωής. 

Καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος μέσω των αερίων, αποβλήτων και επιστημονικών πειραμάτων, απομύζηση των φυσικών πόρων.

 Παραγκωνισμός και εκτόπιση του ανθρώπου από την εργασία, με αποτέλεσμα τη μείωση των θέσεων εργασίας και την αύξηση της ανεργίας, με δυσάρεστες κοινωνικές και οικονομικές συνέπειες. Στον ισχυρισμό ότι με την τεχνολογία δημιουργούνται νέες θέσεις εργασίας θα μπορούσε να αντιταχθεί ότι οι εκτοπιζόμενοι από τον αυτοματισμό δεν απορροφούνται πλήρως από τις νέες θέσεις εργασίας που δημιουργούνται.

Τρομακτικοί εξοπλισμοί  απειλούν ανά πάσα στιγμή την ύπαρξη του ανθρώπου στον πλανήτη.

Στείρος ανταγωνισμός για τον προσεταιρισμό των αγαθών της επιστήμης και της τεχνολογίας .Κερδοσκοπική διαχείριση του επιστημονικού πλούτου (κλωνοποίηση). Σημαντικοί κίνδυνοι απορρέουν από την κερδοσκοπική διαχείριση και οικονομική εκμετάλλευση των επιστημονικών ανακαλύψεων στον τομέα της Γενετικής. Για παράδειγμα η εξάπλωση των γενετικά τροποποιημένων προϊόντων εξασφαλίζει τεράστια κέρδη στις επιχειρήσεις, αλλά εγκυμονεί πιθανούς κινδύνους για την υγεία. Επιπλέον η παραγωγή εμβρύων για «ανθρώπινα ανταλλακτικά» αποτελεί μια χαρακτηριστική ζοφερή πιθανότητα.

Δημιουργείται άγχος στον άνθρωπο, προκειμένου να “προλάβει” τη ραγδαία επιστημονική ανάπτυξη. Έτσι, παραγκωνίζει άλλες υψηλές αξίες του παρελθόντος, όπως η γλώσσα και η παράδοση.

Διεύρυνση χάσματος μεταξύ του Βορρά-Νότου. Οι αναπτυγμένες χώρες που ελέγχουν την επιστήμη και την τεχνολογία έχουν τη δύναμη, γιατί δύναμη σήμερα είναι η γνώση, ενώ δε βοηθούν τις τριτοκοσμικές χώρες ν’ ανεβάσουν το επίπεδό τους, επιστημονικά και τεχνολογικά.

Παρατηρείται πολιτιστική διείσδυση και επεκτατισμός των αναπτυγμένων χωρών που ελέγχουν την τεχνολογία στις λιγότερο αναπτυγμένες χώρες, οι οποίες οδηγούνται στην ξενομανία.

                                    Η ΕΥΘΥΝΗ ΤΟΥ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΑ

     Μπροστά στο δέλεαρ των υλικών αγαθών και της δόξας που μπορούν να αποκτήσουν οι διάφορες ομάδες επιστημόνων, όπως οι φυσικοί που ασχολούνται με την πυρηνική ενέργεια, οι περιβαλλοντολόγοι, οι προγραμματιστές, οι γενετιστές είναι αναγκαίο να μην επιλέξουν να υπηρετήσουν το χρήμα και να μην καταντήσουν ματαιόδοξοι. Οι ίδιοι, προβαίνοντας σε συνεργασία με τους ασκούντες πολιτική και τους κατέχοντες χρηματικά κεφάλαια ουσιαστικά γίνονται πιόνια στο παιγνίδι των μεγάλων συμφερόντων στο πλαίσιο του οικονομικού ανταγωνισμού των διαφόρων κρατών.

    Η  κοινωνική ευθύνη του επιστήμονα αφορά και τους δύο ρόλους που καλείται να διαδραματίσει ως ειδήμων της επιστήμης και ως πνευματικός άνθρωπος.

Α. Ως επιστήμονας

1. Στον τομέα της επιστήμης του:

Άριστη κατάρτιση στο αντικείμενό του και ευρύτερη καλλιέργεια και παιδεία, ώστε να αποφεύγει την πνευματική μονομέρεια.

 Ανανέωση γνώσεων μέσα από αδιάλειπτη ενημέρωση.

       Δεκτικότητα στο καινούργιο και αποφυγή δογματισμού και απολυτότητας.

 Χρησιμοποίηση ορθολογικών μεθόδων στο επιστημονικό του έργο.

Πνεύμα αναζήτησης και σπόρος αμφιβολίας ως προς την ορθότητα των γνώσεων.

Σεβασμός στις κατακτήσεις του παρελθόντος, χωρίς να αισθάνεται δέσμιός τους.

Συνεργασία κι όχι ανταγωνισμός με άλλους επιστήμονες για την επίλυση των σύγχρονων προβλημάτων σε προγράμματα που υπηρετούν την ειρήνη, την ευημερία, την υγεία και την προστασία της φύσης, ώστε η επιστήμη να γίνεται κοινωνικό λειτούργημα.

2. Στη χρήση των επιστημονικών πορισμάτων:

Να μην υπηρετεί τον πόλεμο.

Να μην παραπληροφορεί και να μην παραβιάζει δικαιώματα.

Να αντιστέκεται στη στράτευση και στο δόγμα «επιστήμη για την επιστήμη».

Ανάληψη της ευθύνης για την παραγόμενη γνώση. Οφείλει να αναρωτιέται σε ποιον παρέχει τη γνώση, με ποια μέσα την παράγει και για ποιο σκοπό θα χρησιμοποιηθεί.

Αντίσταση στην κερδοσκοπία, στις οικονομικές πιέσεις, στον τυχοδιωκτισμό και στις σειρήνες της δόξας και της δημοσιότητας. Η εντιμότητα και η συνέπεια λόγων και έργων διακρίνει τον υπεύθυνο επιστήμονα από τον απλό τυχοδιώκτη.

Διαφώτιση της κοινής γνώμης για τη συνετή χρησιμοποίηση των επιτευγμάτων της επιστήμης, εκλαΐκευση των γνώσεών του, εξήγηση της σημασίας και των κινδύνων που απορρέουν απ΄ αυτά.

Καθορισμός φραγμών και ορίων στην επιστημονική έρευνα με γνώμονα την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, του περιβάλλοντος και της ζωής.

Να προβλέπει τους σκοπούς που επιδιώκουν να πετύχουν όσοι χρησιμοποιούν τη γνώση του.

Β. Ως πνευματικός άνθρωπος, με μόρφωση, κύρος, ευαισθησία και κοινωνική προβολή έχει ευθύνη :

Να μορφώνει τον απλό πολίτη και να τον απαλλάσσει από στερεότυπα και προκαταλήψεις.

Να διαφωτίζει, να ευαισθητοποιεί και να αφυπνίζει το λαό, δίνοντας διέξοδο στα προβλήματά του.

Να στέκεται κριτικά έναντι κάθε εξουσίας και να είναι θεματοφύλακας των ανθρώπινων δικαιωμάτων, καταγγέλλοντας κάθε παραβίαση αυτών.

Να αγωνίζεται για την ειρήνη και την ισότητα.

Να στρέφει τον κόσμο στη σωστή ψυχαγωγία και να τον απεγκλωβίζει από τον καταναλωτισμό και τη μονομέρεια.

Να μάχεται για την επικράτηση του ανθρωπισμού, της δικαιοσύνης, της δημοκρατίας και για τη διαφύλαξη της εθνικής ταυτότητας.

Εγγενή εφόδια του επιστήμονα

        Επειδή η επιστήμη αναπτύσσεται αλματωδώς, απαιτείται πρωτίστως κατάρτιση και παρακολούθηση των εξελίξεων, γιατί ο επιστήμονας δεν μπορεί να επαφίεται μόνο στις πανεπιστημιακές του σπουδές. Εκείνο όμως που πρέπει να συνειδητοποιήσει ο ίδιος είναι ότι προορισμός του στη ζωή δεν είναι μόνο το εργαστήριο, αλλά και η ενεργή συμμετοχή του στα προβλήματα  του κόσμου.

 Τα εφόδια που πρέπει να διαθέτει είναι τα εξής:

Χρειάζεται να έχει  ανθρωπιστικό πνεύμα, για να υπηρετήσει τον άνθρωπο με δράσεις, που δικαιώνουν την αποστολή του στη ζωή κι όχι να δικαιώνει το δόγμα «επιστήμη για την επιστήμη».

Κριτική ματιά και ανήσυχο πνεύμα, για να ξεχωρίζει το αληθές από το αληθοφανές, ώστε να προχωρά σε νέες κατακτήσεις και να μην εφησυχάζει στην αυθεντία.

Εντιμότητα και αξιοπρέπεια, για να μην υπηρετεί συμφέροντα και να μην εγκλωβίζεται στην ανθρώπινη ματαιοδοξία (καριέρα, χρήματα).

Ψυχική καλλιέργεια, δηλαδή ευγένεια, θάρρος και τόλμη.

Πνεύμα συνεργασίας με τους άλλους επιστήμονες και διάθεση κοινωνικής προσφοράς στην κοινή γνώμη.

Λόγο υπεύθυνο, αρθρωμένο και τεκμηριωμένο, για να πείθει τον κόσμο.

Συνέπεια λόγων και έργων, γιατί μόνον έτσι θα κερδίσει την εμπιστοσύνη των ανθρώπων.

Υψηλή αίσθηση καθήκοντος, ως απαραίτητο εφόδιο στον αγώνα για το κοινό καλό μέσα από την επιστήμη του.

Πώς μπορεί η επιστήμη να τεθεί στην υπηρεσία του ανθρώπου;

Πολιτεία

1)     Να προβάλει άρνηση στη χρηματοδότηση επιζήμιων επιστημονικών ερευνών που οδηγούν στην εξόντωση του ανθρωπίνου είδους. Να πατάξει την εμπορευματοποίηση της επιστημονικής γνώσης.

2)    Να στηρίζει χρηματικά έρευνες για την ίαση ασθενειών (π.χ. ο καρκίνος), για την αντιμετώπιση της περιβαλλοντικής υποβάθμισης.

3)    Να δημιουργήσει νόμους που καθορίζουν το είδος των επιστημονικών προγραμμάτων τα οποία πρέπει να διεξάγονται για το καλό της ανθρωπότητας.

4)    Να σέβεται την προσωπικότητα του επιστήμονα, να στηρίζει το έργο του και να αποφεύγει την εκμετάλλευση της επιστημονικής του κατάρτισης στο πλαίσιο του ανταγωνισμού των κρατών.

                                       ΜΜΕ

1)    Με την προβολή ποιοτικών εκπομπών στην τηλεόραση, στο ραδιόφωνο μπορούν να στρέψουν τους νέους σε νέες πνευματικές αναζητήσεις. Αντιθέτως, η προσφορά ανούσιας τηλεοπτικής διασκέδασης ή ρηχών ραδιοφωνικών προγραμμάτων (πχ μουσικές εκπομπές, αθλητικές εκπομπές), που μεταδίδονται από άπειρους δημοσιογράφους αποχαυνώνουν  τη νεολαία.

Φορείς αγωγής – νέοι

1)                  Ανθρωπιστική παιδεία και μετάγγιση αξιών από την οικογένεια και το σχολείο.

2)                  Αγωνιστική δράση με ρεαλισμό, γνώση και ιδεαλισμό.

Πολίτες

1)      Αυτογνωσία, ανάληψη ευθύνης, ενημέρωση, ετοιμότητα, πνευματικές ενασχολήσεις.

2)      Γόνιμη αμφιβολία, κριτική επεξεργασία των ερεθισμάτων.

3)      Αγωνιστική δράση, στήριξη κινημάτων για άσκηση πίεσης στους ιθύνοντες.

  Ένας επιστήμονας είναι υπεύθυνος για τις ανακαλύψεις του;

       Ασφαλώς, η ευθύνη του επιστήμονα είναι μεγάλη. Αν ανακαλύψει κάτι που μπορεί να έχει καταστροφικά αποτελέσματα θα πρέπει, αν θέλει, να το θέσει υπόψη της διεθνούς επιστημονικής κοινότητας, αλλά ταυτόχρονα, είτε να βρει το αντίδοτο, είτε να εξαφανίσει την ανακάλυψή του. Ο επιστήμονας δεν είναι κάποιο μυθικό ον που υπάρχει μακριά από τον άλλον κόσμο, είναι κομμάτι του πληθυσμού του πλανήτη. Δεν μπορεί λοιπόν να συμπεριφέρεται αλαζονικά απέναντι στη ζωή.

     Πρέπει να είσαι ανθρωπιστής για να είσαι καλός επιστήμονας. Δεν μπορώ να καταλάβω πώς κοιμούνται το βράδυ οι άνθρωποι που εργάζονται στη βιομηχανία των όπλων. Δυστυχώς, επειδή αυτά τα πράγματα είναι απόρρητα, οι άνθρωποι αυτοί συχνά είναι αόρατοι. Όμως, εκτός από αυτούς που ασχολούνται με τόσο καταστροφικά προγράμματα, υπάρχουν και οι άλλοι που αποκρύπτουν πράγματα ή μειώνουν την αξία ενός γεγονότος, όπως έγινε στο Τσερνομπίλ. Αν δεν μετρούσαν τη ραδιενέργεια, οι Σουηδοί και οι Φιλανδοί, δεν θα το είχε πάρει χαμπάρι κανείς.

      Επιστήμονες για να κάνουν τη «βρώμικη δουλειά» βρίσκει κανείς πάντα στην πιάτσα. Όλα τα καθεστώτα και όλες οι χώρες έχουν τέτοιους επιστήμονες - ακόμη και ο ΟΗΕ. Έχω βρεθεί σε τραπέζι που κάποιος, πολύ γνωστός, είπε ότι δεν μπορούμε να το ανακοινώσουμε αυτό, (είχε βρει κάτι) γιατί δεν θέλουμε να στενοχωρηθεί καμία χώρα-μέλος του ΟΗΕ. Αυτό τα λέει όλα.

             Απόσπασμα από συνέντευξη του Χρήστου Ζερεφού,  καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών

Η δύναμη των λέξεων και η κοινωνική ευθύνη του επιστήμονα

ΕΥ. ΤΡΙΒΙΖΑΣ | Κυριακή 28 Ιουνίου 1998

Η γνώση και η επιστημονική έρευνα αποτελούν απόλυτες αξίες ή πρέπει να οριοθετούνται από κοινωνικής φύσεως σκοπιμότητες; Οι διαφωνίες περί της δημοσίευσης ή μη κάποιων υβριστικών λέξεων σε ένα λεξικό δεν αποτελεί παρά μία ακόμη εκδήλωση του κλασικού αυτού διλήμματος όπου η επιστημονική ακεραιότητα έρχεται σε σύγκρουση με τον κοινωνικό αντίκτυπο των ερευνητικών πορισμάτων.

Μία από τις ιστορικά σημαντικότερες εκφράσεις του διλήμματος αυτού αποτελεί η επιστημονική διαφωνία σχετικά με το επιτρεπτό ή όχι της δημοσίευσης μελετών οι οποίες αφορούν τις σχέσεις φυλετικών χαρακτηριστικών και κληρονομικότητας. Η ιστορία αυτής της διαμάχης παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον επειδή συνέβαλε στην ανάπτυξη του δόγματος της κοινωνικής ευθύνης του επιστήμονα.

Στις πρώτες δεκαετίες του αιώνα, το κίνημα της ευγονικής επιλέγοντας θέσεις και στοιχεία από τα τεστ νοημοσύνης, τον κοινωνικό δαρβινισμό και τη βιολογική εγκληματολογία είχε συνθέσει ένα ευλογοφανές πρόγραμμα με σκοπό την ανθρώπινη πρόοδο και τη φυλετική βελτίωση.

Οι ευγονιστές παρουσίαζαν μια ιεράρχηση των φυλών από τον υποδεέστερο νέγρο στον ανώτερο λευκό. Από τις λευκές εθνικές ομάδες θεωρούσαν τους βόρειους Ευρωπαίους πνευματικά και σωματικά ανώτερους από τους Ευρωπαίους του Νότου και της Ανατολής. Υποστήριζαν μεταξύ άλλων ότι η δημιουργικότητα και η ευφυΐα μειούνται σταδιακά όπως προχωράμε από τη Βορειοδυτική Ευρώπη, είτε προς τα νότια είτε προς τα ανατολικά και συνιστούσαν μεταξύ άλλων την ενθάρρυνση της τεκνοποιίας ατόμων από ανώτερες φυλές και την αποθάρρυνση ή παρεμπόδιση της τεκνοποιίας μειονεκτικών ομάδων.

Στην Αμερική νόμοι που επέτρεπαν τη στείρωση και απαγόρευαν διαφυλετικούς γάμους είχαν ψηφιστεί σε τριάντα πολιτείες. Ο φόβος της εγκληματικότητας κατώτερων φυλών, κληρονομικά επιρρεπών στο έγκλημα, είχε συμβάλει στη θέσπιση του Νόμου του 1924 περί Περιστολής της Μετανάστευσης. Στο αποκορύφωμα του ευγονικού κινήματος μαθήματα ευγονικής διδάσκονταν στα περισσότερα πανεπιστήμια των ΗΠΑ.

Με την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία το γερμανικό κίνημα της ευγονικής ταυτίστηκε με το ναζιστικό καθεστώς και σύντομα γερμανικά δικαστήρια άρχισαν να εφαρμόζουν τον ευγονικό νόμο στείρωσης σε μαζική κλίμακα.

Μετά από αυτές τις καταχρήσεις στα τέλη της δεκαετίας του 1930 η έρευνα και η δημοσίευση μελετών περί κληρονομικών χαρακτηριστικών των φυλών σχεδόν σταμάτησε επειδή οι επιστήμονες φοβήθηκαν ότι τα πορίσματά τους ήταν πιθανόν να διαστρεβλωθούν και να χρησιμοποιηθούν στην επιδίωξη απαράδεκτων πολιτικών στόχων. Η ναζιστική δηλαδή κατάχρηση της ευγονικής έθεσε τροχοπέδη στη δημόσια παρουσίαση αυτών των στοιχείων για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα. Δεν ήταν πλέον παραδεκτό να ασχολείται ένας επιστήμονας με το ερώτημα αν η μια φυλή υπερέχει της άλλης είτε στον τομέα της ευφυΐας, είτε στον τομέα της εγκληματικότητας, είτε σε οποιονδήποτε άλλο τομέα.



Η σύγκρουση των γλωσσολόγων

Στην αρχή της δεκαετίας του 1960 ορισμένοι επιστήμονες που υποστήριζαν ιδιοσυστατικές ερμηνείες περί φυλής, νοημοσύνης και εγκλήματος, παραπονέθηκαν ότι οι απόψεις τους αγνοούνται και ότι υπάρχει μια συνωμοσία του ακαδημαϊκού κατεστημένου εναντίον όσων τολμούν να αμφισβητούν τη νέα επιστημονική ορθοδοξία.

Το 1972 πενήντα επιστήμονες υπέγραψαν ένα ψήφισμα το οποίο απαιτούσε ελευθερία έρευνας στον τομέα της γενετικής και της κληρονομικότητας. Το συμβούλιο της Εθνικής Ακαδημίας Επιστημών, αν και αρνήθηκε την κατηγορία, παρατήρησε ότι «δεν αποκλείεται κάποιες μελέτες να μην ολοκληρώθηκαν επειδή οι ερευνητές φοβήθηκαν ότι τα αποτελέσματα θα ήταν επικίνδυνα για κάποιες κοινωνικές ομάδες».

Αυτή η παρατήρηση δεν είναι παρά μια έκφραση του δόγματος της κοινωνικής ευθύνης του επιστήμονα. Οσοι ασπάζονται το δόγμα αυτό απορρίπτουν την έννοια της γνώσης για χάρη της ίδιας της γνώσης, ανεξάρτητα από τις πιθανές επιπτώσεις και τις επικρατούσες κοινωνικές συνθήκες.

Ο γλωσσολόγος Ν. Chomsky, για παράδειγμα, έχει διατυπώσει την άποψη ότι ο επιστήμονας έχει ξεκάθαρη ηθική ευθύνη να δείξει ότι η σπουδαιότητα της μελέτης του βαρύνει περισσότερο από τις πιθανές αρνητικές της χρήσεις και συνέπειες.

Οι Block και Dworkin προτείνουν μάλιστα έναν αριθμό κριτηρίων για την καθοδήγηση των επιστημόνων. Σύμφωνα με αυτά τα κριτήρια, ο επιστήμονας πρέπει να αποφεύγει να διακόπτει ή να μη δημοσιεύει μια έρευνα αν τα αποτελέσματα είναι διφορούμενα και υπάρχει κίνδυνος παραποίησής τους από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, αν οι πιθανότητες αποτελεσματικής αντιμετώπισης αυτών των διαστρεβλώσεων είναι ελάχιστες, αν τα πορίσματα είναι πιθανόν να χρησιμοποιηθούν επιλεκτικά για να δικαιολογήσουν επικίνδυνες πολιτικές στάσεις κλπ. Με άλλα λόγια, αν τα κοινωνικά οφέλη είναι λίγα και το κοινωνικό κόστος δυσανάλογα μεγάλο.

Ενα άλλο παράδειγμα αυτής της σύγκρουσης παρατηρούμε στη διαφωνία σχετικά με το αν οι εγκληματολογικές στατιστικές πρέπει να περιλαμβάνουν ή να παραλείπουν φυλετικές κατηγορίες. Στη Βρετανία και σε διάφορες πολιτείες των ΗΠΑ η συγκέντρωση και δημοσίευση αυτών των στοιχείων απορρίπτεται επειδή θεωρείται ότι συνιστά μορφή φυλετικής διάκρισης και δυσχεραίνει την αφομοίωση των μειονοτήτων.

Οι επιστήμονες και πάλι διαφωνούν. Αλλοι κατακρίνουν την αποφυγή συγκέντρωσης στατιστικών στοιχείων αφορώντων τη φυλετική προέλευση των εγκληματιών, επειδή θεωρούν ότι η παράλειψη αυτή παρεμποδίζει την πρόοδο της επιστήμης και είναι ατελέσφορη ως μέσον καταπολέμησης του ρατσισμού όχι μόνο επειδή, όταν δεν είναι διαθέσιμα επίσημα στοιχεία, επιπόλαιες εντυπώσεις παίρνουν τη θέση τους αλλά και επειδή στερεί τις μειονότητες από πληροφορίες απαραίτητες για την τεκμηρίωση διαφόρων μορφών φυλετικών διακρίσεων.

Αλλοι αντίθετα υποστηρίζουν ότι αν και τα στοιχεία αυτά θα μπορούσαν να φανούν χρήσιμα, οι στατιστικές δεν πρέπει να τα περιλαμβάνουν για κοινωνικούς κυρίως λόγους.

Η λογοκρισία δεν είναι λύση

Λιγότερο ακραία και σε διαφορετική βέβαια κλίμακα η περίπτωση του λεξικού αποτελεί μια ειδικότερη έκφραση του ίδιου διλήμματος μεταξύ επιστημονικής ακεραιότητας και κοινωνικής ευθύνης.

Η λύση βέβαια δεν είναι η κρατική ή η δικαστική λογοκρισία. Ακόμη και στην ακραία περίπτωση των μελετών περί φυλής και κληρονομικότητας οι απόψεις και οι έρευνες των διαμαρτυρόμενων ερευνητών δεν λογοκρίθηκαν επίσημα. Αυτό που είχε συμβεί ήταν μάλλον μια σιωπηρή συμφωνία μεταξύ επιστημόνων, μια εθελοντική αποχή από τη δημοσίευση επίμαχων στοιχείων. Αλλά και αυτό οι δυσαρεστημένοι επιστήμονες ήταν σε θέση να το παρακάμψουν. Θυμάμαι ότι για ένα μεγάλο διάστημα ο Gordon τύπωνε ο ίδιος και μου ταχυδρομούσε προσωπικά όπως και σε άλλους εγκληματολόγους κείμενά του περί των σχέσεων ευφυΐας και φυλής τα οποία ισχυριζόταν ότι δεν γίνονταν δεκτά προς δημοσίευση σε επιστημονικά περιοδικά.

Εφόσον λοιπόν δεν λογοκρίθηκαν τέτοια άρθρα και βιβλία, είναι αστείο να επιδιώκει κανείς τη λογοκρισία ενός λεξικού, το οποίο μάλιστα καταδικάζει ως υβριστικές τις επίμαχες λέξεις. Το χειρότερο το οποίο θα μπορούσε να πει κανείς για τον συγγραφέα του λεξικού είναι ότι ζυγίζοντας στη συγκεκριμένη περίπτωση την επιστημονική του ακεραιότητα και την κοινωνική του ευθύνη, δεν κατέληξε ίσως στο ορθό συμπέρασμα. Σε αυτό αποδίδω και κάποιο δισταγμό ορισμένων συναδέλφων του να τον υποστηρίξουν χωρίς ενδοιασμούς. Δεν οφείλεται σε «ζήλεια» αλλά μάλλον σε διαφορετικό ζύγισμα αυτών των αξιών.

Με άλλα λόγια η ίδια η επιστημονική κοινότητα πρέπει να αποφασίζει για αυτά τα θέματα. Σε όλα τα αγγλικά πανεπιστήμια, για παράδειγμα, υπάρχουν σήμερα δεοντολογικές επιτροπές οι οποίες κρίνουν κάθε προτεινόμενη έρευνα. Οι επιτροπές αυτές (Ethics Committees) εξετάζουν μεταξύ άλλων τον κοινωνικό αντίκτυπο της έρευνας, ιδίως σε σχέση με ευάλωτες κοινωνικές ομάδες.


Καθρέφτισμα των αξιών

Σύντομα πρόκειται να αντιμετωπίσω και εγώ το ίδιο δίλημμα. Μία από τις πρώτες εγκληματολογικές μου έρευνες στην Αγγλία ήταν οι υβριστικές και προσβλητικές εκφράσεις (threatening abusive and insulting words or behaviour), τις οποίες χρησιμοποιούσαν οι οπαδοί στα γήπεδα και οι συμμετέχοντες σε πολιτικές διαδηλώσεις. Θυμάμαι ότι η γραμματέας του Πανεπιστημίου είχε αρνηθεί να δακτυλογραφήσει τα κείμενα των σχετικών άρθρων επειδή τη σοκάριζαν οι αναφερόμενες λέξεις και εκφράσεις. Μια παρόμοια συγκριτική έρευνα για το θέμα της εξύβρισης διεξάγουμε τώρα με τη συνεργασία των Πανεπιστημίων Reading και Παντείου στη Βρετανία και στην Ελλάδα. Η έρευνα αυτή βασίζεται στο σκεπτικό ότι οι λέξεις με απαξιωτικές ιδιότητες οι οποίες θίγουν (επειδή αρνούνται ή αμφισβητούν είτε τον ανδρισμό, είτε την ευφυΐα, είτε τον ηθικό χαρακτήρα, είτε την εμφάνιση ή κάποιο άλλο χαρακτηριστικό του προσβαλλομένου) δεν είναι παρά το αρνητικό καθρέφτισμα των συστημάτων αξιών της κάθε κοινωνικής ομάδας και ποικίλλουν διαχρονικά και διατοπικά. Οταν ολοκληρωθεί αυτή η έρευνα, θα πρέπει να δημοσιευτεί ή όχι; Και τι ρόλο παίζει το γεγονός ότι αν γίνει δεκτή θα εμφανιστεί σε κάποιο έντυπο το οποίο απευθύνεται σε ειδικούς και όχι σε ένα γενικής χρήσεως λεξικό το οποίο απευθύνεται στο ευρύτερο κοινό;

Ενα είναι βέβαιο: δικαστικές επεμβάσεις και δημόσιοι διαξιφισμοί όχι μόνο δεν βοηθούν αλλά ίσως επιφέρουν το αντίθετο από το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα. Τη διεύρυνση δηλαδή και τον πολλαπλασιασμό, όχι τον περιορισμό και την καταστολή της χρήσης των επίμαχων εκφράσεων. Πρώτον, επειδή η σχετική δημοσιότητα τις καθιστά ευρύτερα γνωστές (ο ίδιος ο συγγραφέας του λεξικού παραδέχεται ότι αγνοούσε κάποιες άλλες από τις προσβλητικές εκφράσεις οι οποίες ακούγονται στα γήπεδα) και, δεύτερον, επειδή πληροφορείται ο καθένας πόσο πολύ «πονάει» η συγκεκριμένη λέξη / έκφραση και για τον λόγο αυτόν είναι πιο πιθανό να τη χρησιμοποιήσει όποτε θέλει να προσβάλει κάποιο άτομο της συγκεκριμένης κοινωνικής ομάδας.

Συζητούσα τις προάλλες με κάποιες νηπιαγωγούς την περίπτωση παιδιών που λένε «κακές» λέξεις. Οσο πιο έντονα αντιδρούν οι γονείς ή οι επιφορτισμένοι με τη μέριμνά τους τόσο πιθανότερο να επαναλάβουν τα παιδιά αυτές τις λέξεις. Οταν αντίθετα οι ενήλικοι τις αγνοούν, είναι πιο πιθανό να πάψουν να τις χρησιμοποιούν τα παιδιά. Ισως κάτι μπορεί να μας διδάξει αυτό το παράδειγμα.

Η λέξη «ΠΛΗΡΕΣ» όταν είμαι έξω και θα ήθελα μέσα να μπω και η λέξη «ΕΞΩ!» όταν είμαι μέσα και δεν μου κάνει κέφι να βγω.

Η λέξη «ΦΥΓΕ!» όταν θέλω να μείνω εκεί που είμαι ακόμα για λίγο και η λέξη «ΠΕΡΙΜΕΝΕ!» όταν βιάζομαι και πρέπει να φύγω.

Οι λέξεις «ΑΝΤΕ ΞΥΠΝΑ!» όταν του καλού καιρού κοιμάμαι κι όταν τεμπελιάζω οι λέξεις «ΕΛΑ, ΠΑΜΕ!».

Αλλά απ' όλες τις λέξεις τις κακές εκείνη που επιθυμώ να καταργήσωμ είναι η λέξη «ΣΩΠΑ!» όταν πρέπει να μιλήσω.

Ο κ. Ευγένιος Τριβιζάς είναι διευθυντής Εγκληματολογικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Reading και συγγραφέας.