ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΤΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ: ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Πολιτισμός 

Ορισμός
Πολιτισμός ονομάζεται το σύνολο των υλικών, πνευματικών και ηθικών επιτευγμάτων που δημιούργησε ο άνθρωπος. Είναι η υλική και πνευματική πρόοδος του ανθρώπου, καθώς και η παράλληλη ηθική εξέλιξή του.

  Μορφές πολιτισμού
▪ υλικός ή τεχνικός που περιλαμβάνει τα υλικά αγαθά. Εδώ εντοπίζονται τα κυριότερα επιτεύγματα του σημερινού πολιτισμού, ο οποίος είναι μονομερής και μονοδιάστατος καθώς παραμελείται ο πνευματικός και ηθικός του χαρακτήρας.
▪ πνευματικός  στον οποίο συγκαταλέγονται η Επιστήμη, οι Τέχνες, τα Γράμματα.

▪ ηθικός τον οποίο συναπαρτίζουν οι  ηθικές αρχές ( δημοκρατία ισότητα, δικαιοσύνη, ελευθερία, κλπ.)  και οι υπέρτατες αξίες ( σεβασμός, συνέπεια, αυτοθυσία,αλληλεγγύη,κλπ.)

Κινητήριες δυνάμεις της πολιτισμικής ανάπτυξης
▪ η ανάγκη βελτίωσης των συνθηκών διαβίωσης
▪ η έμφυτη φιλομάθεια του ανθρώπου και η συνακόλουθη ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνικής
▪ η οργάνωση και ο καταμερισμός της εργασίας, η ανάπτυξη του ανταγωνισμού και η βελτίωση της παραγωγικότητας των εργαζομένων
▪ η μετάδοση των πολιτισμικών στοιχείων από γενιά σε γενιά

θετικά αποτελέσματα της πολιτισμικής ανάπτυξης ▪ απαλλαγή του ανθρώπου από τους περιορισμούς, τους καταναγκασμούς και τις απειλές του φυσικού περιβάλλοντος. Ο άνθρωπος κυριάρχησε στη φύση και αποκρυπτογράφησε τους νόμους της με αποτέλεσμα να ελαττωθεί η εξάρτησή του από αυτήν. Επιπλέον, αξιοποίησε τις δυνάμεις της προς όφελός του.
▪ βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης και άνοδος του μέσου όρου ζωής. Αφθονία ανέσεων και μέσων στην καθημερινή ζωή. 
▪ μείωση του σωματικού μόχθου, ευχερέστερη και αποδοτικότερη άσκηση της εργασίας. Ο άνθρωπος αποδεσμεύτηκε από επίμοχθες εργασίες με τη μηχανοποίηση της παραγωγικής διαδικασίας. Η μαζική παραγωγή των αγαθών και η βελτίωση της ποιότητάς τους είναι ένα από τα αποτελέσματα της πολιτισμικής ανάπτυξης. ▪Μειώθηκαν τα όρια του παραγωγικού χρόνου γεγονός που οδήγησε σε  αύξηση του ελεύθερου χρόνου και εξασφάλιση ποικίλων μέσων δημιουργικής αξιοποίησής του, αφού πολλαπλασιάστηκαν τα μέσα ψυχαγωγίας και διευρύνθηκαν οι μορφές της τέχνης.
▪ ανάπτυξη των μέσων επικοινωνίας και μεταφοράς, εκμηδένιση των αποστάσεων. Η τελειοποίηση αυτών των μέσων διευκόλυνε την ανθρώπινη επαφή και την προσέγγιση των λαών και προήγαγε την πολυφωνία.
▪ ανάπτυξη πνεύματος οικουμενικής συνείδησης με τις απεριόριστες δυνατότητες επικοινωνίας που παρέχει στους λαούς. ( ΜΜΕ, δορυφορική τηλεόραση ,κλπ.)
 ▪ θεμελίωση του δημοκρατικού πολιτεύματος, θέσπιση κανόνων Δικαίου, κατάργηση των κοινωνικών διακρίσεων, κατοχύρωση των ανθρώπινων δικαιωμάτων και ελευθεριών. 
 Άμβλυνση των κοινωνικών ανισοτήτων, αφού τα πολιτισμικά αγαθά ( περίθαλψη, μόρφωση, κλπ.) είναι πλέον προσιτά στο ευρύ κοινό. 
▪ βελτίωση των διακρατικών σχέσεων, ανάπτυξη των ανταλλαγών και προώθηση της παγκοσμιοποίησης.

▪ Η τεχνολογική ανάπτυξη συνέβαλε στην διεύρυνση του επιστημονικού πεδίου, στην συνακόλουθη πρόοδο των επιστημών: θεαματική πρόοδος της ιατρικής που μείωσε την παιδική θνησιμότητα, αντιμετώπισε ανίατες ασθένειες, ανακούφισε τον ανθρώπινο πόνο και παράλληλα με τη βελτίωση των όρων διαβίωσης αύξησε το μέσο όρο ζωής. Παράλληλα με τα σύγχρονα οπτικοακουστικά μέσα επιτυγχάνεται η ευρεία διάδοση των επιτευγμάτων του πνευματικού πολιτισμού, η ανάπτυξη της παιδείας και η κοινωνικοποίηση της γνώσης. Έτσι, καταπολεμάται η αμάθεια, η άγνοια, οι δεισιδαιμονίες, οι προλήψεις με την ανάπτυξη ορθολογικής σκέψης, την απομάκρυνση εξωλογικών στοιχείων την άνοδο του μορφωτικού επιπέδου.

Προβλήματα της σύγχρονης πολιτισμικής ανάπτυξης

  Μετά τη βιομηχανική επανάσταση ο άνθρωπος εντυπωσιασμένος από τις δυνατότητες που του προσέφερε η τεχνολογία επένδυσε μονόπλευρα το μέλλον του πάνω της. Τα επιτεύγματα της εποχής είναι πραγματικά εντυπωσιακά, δεν στάθηκαν όμως αρκετά για να ικανοποιήσουν τις απαιτήσεις των ατόμων γιατί ο άνθρωπος έχει και την ηθική του υπόσταση που η τεχνολογία αδυνατεί να καλύψει. Τον βοήθησε βέβαια να περάσει από την κοινωνία της ανέχειας, στην κοινωνία της αφθονίας, ενώ με την παρουσία των διαφωτιστικών ιδεών στην κοσμοθεωρία του κατόρθωσε να ξεπεράσει σκοταδιστικές, μεταφυσικές δοξασίες, να σταθεί αμφισβητικά απέναντι σε οποιαδήποτε ηθική σταθερά, αλλά στην σημερινή εποχή δεν κατόρθωσε να διατυπώσει μία σύγχρονη ηθική αξιολογία. Παράλληλα, εξαιτίας των ανεύθυνων και ασυνείδητων χειρισμών του ανθρώπου στα τεχνολογικά επιτεύγματα, η τεχνολογία δημιούργησε περισσότερα δυσεπίλυτα προβλήματα από όσα υποθετικά έλυσε. Σε τεχνολογικό αλλά και σε πνευματικο-ηθικό επίπεδο, η κρίση του πολιτισμού εντοπίζεται στα παρακάτω σημεία:

▪ καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος και όξυνση της ενεργειακής κρίσης.Εξάντληση των πρώτων υλών, των ενεργειακών πόρων και των πλουτοπαραγωγικών πηγών. Διαταράσσεται  η οικολογική ισορροπία εξαιτίας και της τεχνοκρατικής αντίληψης στην εφαρμογή των επιτευγμάτων του σύγχρονου πολιτισμού με συνέπειες: 1) τις δυσμενείς συνθήκες διαβίωσης 2) την αρνητική επίδραση στην ψυχοσωματική υγεία ( έξαρση ψυχονευρωτικών διαταραχών, άγχος κλπ.)
▪ εντατικοποίηση και τελειοποίηση των εξοπλισμών λόγω της αλματώδους ανάπτυξης του τεχνικού πολιτισμού και κατασκευή όπλων μαζικής καταστροφής για τη βίαιη επιβολή των ισχυρών κρατών στις αδύναμες χώρες. Υπαρκτή η απειλή ολοκληρωτικού αφανισμού της ανθρωπότητας ( κίνδυνος πυρηνικού ολέθρου). Απότοκο αυτής της δυσμενούς κατάστασης είναι η ανασφάλεια και η αβεβαιότητα για το μέλλον.
▪  ανάπτυξη των μεγάλων αστικών κέντρων λόγω της ύπαρξης βιομηχανιών στις συγκεκριμένες περιοχές που είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία αστυφιλικού ρεύματος για τη μετοίκηση μεγάλων πληθυσμιακών ομάδων από την περιφέρεια στις μεγαλουπόλεις με όλες τις αρνητικές συνέπειες όπως την υποβάθμιση των συνθηκών διαβίωσης και της ποιότητας ζωής, την  εντατικοποίηση των ρυθμών επιβίωσης, την  κυριαρχία κλίματος μαζοποίησης και αποπροσωποποίησης, την αδυναμία επικοινωνίας και διαμόρφωσης υγιών διαπροσωπικών σχέσεων και την πολύμορφη αλλοτρίωση του ατόμου.
▪ ανάπτυξη μορφών αποτελεσματικότερου ελέγχου των πολιτών (παραπληροφόρηση, προπαγάνδα, ηλεκτρονική παρακολούθηση), διαιώνιση της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο και περιστολή βασικών δικαιωμάτων ▪επικράτηση ανταγωνιστικού κλίματος στις ανθρώπινες σχέσεις, διάρρηξη των δεσμών κοινωνικής αλληλεγγύης και κυριαρχία της μοναξιάς και της αποξένωσης ▪αύξηση της βίας και της εγκληματικότητας, ανησυχητική ανάπτυξη της τρομοκρατίας σε παγκόσμια κλίμακα
▪διατήρηση της συντριπτικής πλειοψηφίας του ανθρώπινου πληθυσμού, ιδιαίτερα του Τρίτου Κόσμου, σε συνθήκες πείνας και εξαθλίωσης, ενώ παράλληλα παρατηρείται έντονο ιμπεριαλιστικό πνεύμα των ισχυρών έναντι των ανίσχυρων. ▪επικράτηση του αμερικανικού πολιτισμικού μοντέλου και σταδιακή προώθηση της παγκόσμιας πολιτισμικής ομογενοποίησης. Η κυριαρχία των έτοιμων σχημάτων συμπεριφοράς και αντίληψης ευνοεί τον πολιτιστικό επεκτατισμό των ισχυρών κρατών.

▪ ο μηχανοποιημένος και κατακερματισμένος χαρακτήρας της εργασίας (αυτοματισμός, εξειδίκευση κλπ.) οδηγεί:

1)      στην αποξένωση του δημιουργού από τα δημιουργήματα, την απώλεια της χαράς από την προσωπική δημιουργία (αλλοτρίωση) 2) στην  τυποποίηση, την πλήξη, την ανία 3) συχνά στην πνευματική μονομέρεια. Η κυριαρχία του υπέρμετρου ορθολογισμού και του ωμού πρακτικισμού του σύγχρονου πολιτισμού οδηγούν στην απώλεια της θέλησης για ενδοσκόπηση, εσωτερική ζωή και στην αδιαφορία για τη δημιουργία ηθικά και πνευματικά ολοκληρωμένων προσωπικοτήτων.

▪ Δημιουργούνται κίνδυνοι για την δημοκρατία, όταν τα επιστημονικά και τεχνολογικά επιτεύγματα ( κυρίως τα ΜΜΕ, οι επιστημονικές τεχνικές επηρεασμού της κοινής γνώμης κλπ.) υπηρετούν συμφέροντα και πολιτικές σκοπιμότητες. Τότε, ως όργανα αποπροσανατολισμού, χαλιναγώγησης του πολίτη τον καθιστούν ενεργούμενό τους.

▪  Το πνεύμα υλικού ευδαιμονισμού και η συνακόλουθη υπερκατανάλωση οφείλονται, σε μεγάλο βαθμό, στη συμβολή της τεχνολογίας στη μαζική παραγωγή, ποικιλία, ελκυστικότητα, προβολή των αγαθών και στη νοοτροπία της άνεσης και της ευκολίας που καλλιεργούν τα τεχνικά μέσα.

▪ Οι υλιστικές προτεραιότητες του μονοδιάστατου ανθρώπου οδηγούν: 1) στην αδιαφορία για πνευματική καλλιέργεια, 2) στην απομάκρυνση από υψηλές αξίες και ιδανικά 3) στην αποστασιοποίηση από συλλογικές δραστηριότητες 4) στο άγχος, την υπερένταση.

▪  Όσο για την αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου, η ψυχαγωγία αποκτά τη μορφή της διασκέδασης καθώς χάνει την ποιοτική της διάσταση.

Τρόποι αντιμετώπισης των προβλημάτων.

  Τα δημιουργήματα, τεχνολογικά και επιστημονικά του ανθρώπου δεν αποτέλεσαν και την επιβεβαίωση της ευτυχίας του. Του δημιούργησαν ένα κλοιό, που λειτούργησε ως τροχοπέδη στην εξέλιξή του καθώς ο ίδιος έχασε τον έλεγχο και την κυριαρχία του πάνω τους και αναλώθηκε σε συνθήκες ανταγωνισμού, κερδοσκοπίας, εμπάθειας για τους άλλους. Η κατάσταση αυτή οδήγησε μοιραία στην καταστροφή του ίδιου του πλανήτη του.

  Επιβάλλεται λοιπόν σήμερα να σταματήσει να θεωρεί τον τεχνολογικό του πολιτισμό ως υπερφυσικό γεγονός που ήρθε ξαφνικά στη ζωή του, που δημιουργήθηκε ερήμην του και που ξεπερνά τις δυνάμεις του. Οφείλει να τον απομυθοποιήσει, να τον θεωρήσει ισχυρό όπλο του και να τον προσεγγίσει μέσα από μια ανθρωπιστική οπτική, που θα του επιτρέψει την πλήρη αξιοποίησή του για την απελευθέρωση του ανθρώπινου γένους. Χρειάζεται επομένως επανατοποθέτηση στην αξία του. Γι’αυτό απαιτείται:

▪Συνειδητοποίηση των προβλημάτων, που δημιουργούνται από την κακή και ανεύθυνη χρήση της τεχνολογίας.

▪Αναθεώρηση του ανθρώπινου προσανατολισμού. Ωριμότητα, σύνεση και υπευθυνότητα στις επιλογές και δημιουργίες. Αλλαγή νοοτροπίας και προσωρινή αντίδραση μέσα από τη συμβολή της ανθρωπιστικής παιδείας που θα βοηθήσει τον άνθρωπο να ξαναβρεί την ταυτότητά του.
▪ισόρροπη ανάπτυξη υλικού και πνευματικού πολιτισμού, ώστε τα επιστημονικά και τεχνικά επιτεύγματα να τίθενται στην υπηρεσία αγαθών σκοπών
▪ανάπτυξη των κοινωνικών κινημάτων σε τοπική και παγκόσμια κλίμακα (φιλειρηνικό, εργατικό, οικολογικό κτλ. κίνημα) και ενεργός συμμετοχή των πολιτών στο πλαίσιό τους για την υπεράσπιση και την περαιτέρω προώθηση των πολιτισμικών κατακτήσεων. Διάλογος και κριτικό πνεύμα στο πλαίσιο της παγκόσμιας συνεργασίας.  
▪εξασφάλιση της ανεπηρέαστης λειτουργίας των διεθνών οργανισμών και αποτελεσματική δραστηριοποίησή τους για την προστασία των ανθρώπινων δικαιωμάτων και την αντιμετώπιση των παγκόσμιων προβλημάτων.

▪ εξανθρωπισμός της τεχνολογίας μέσα από την επιβολή της κυριαρχίας του ανθρώπου στα επιτευγματά του.


 ΜΑΡΙΑ ΚΑΤΣΟΥΝΑΚΗ

Πολιτισμός, ο μεγάλος απών

Δύο 24ωρα πριν από την κρίσιμη εκλογική αναμέτρηση ο πολιτισμός βρίσκεται –και πάλι– εκτός ατζέντας των κομμάτων, τουλάχιστον εκείνων των οποίων η παρουσία επηρεάζει και διαμορφώνει αντιλήψεις, αξίες και αισθητική. Εκτός «επίσημης» ατζέντας. Γιατί στις παρυφές, όλο και κάποια συζήτηση γίνεται από τους εκπροσώπους για τον πολιτισμό των κομμάτων, όλο και κάποια παρέμβαση, όλο και κάποιο πρόγραμμα, με τη μορφή προθέσεων, δημοσιοποιείται. Αλλά, όπως και να έχει, δεν θεωρείται πρωτεύον ζήτημα, ας το πάρουμε απόφαση. Δεν συμπεριλαμβάνεται στην προεκλογική εκστρατεία των πολιτικών αρχηγών, λείπει από τις κεντρικές ομιλίες τους.

Ο πολιτισμός, είναι αλήθεια, δεν δημιουργεί κλίμα αντιπαράθεσης, πόλωσης και διχασμού. Βασίζεται στη συναίνεση, η συγκρότηση αυτού που αποκαλούμε «πολιτιστική πολιτική» έχει έναν αυξημένο βαθμό δυσκολίας, δεν προσελκύει (θα έχουν προφανώς εκτιμήσει τα επιτελεία των κομμάτων) ψηφοφόρους.

Το ενδιαφέρον, πάντως, εντοπίζεται στην αντίφαση: ενώ έχει καταγραφεί ως οικονομική δύναμη και ενώ διατρανώνεται ότι εμπεριέχει το στοιχείο της οικονομικής ανάπτυξης, όταν έρχεται η ώρα του «ταμείου», του απολογισμού μιας θητείας στην πολιτική, εξαιρείται βροντωδώς.

Ούτε η ανασκαφή στην Αμφίπολη ούτε τα Μάρμαρα και η Αλαμουντίν μπορούν να θεωρηθούν «στροφή στον πολιτισμό». Βοηθούν στην καλλιέργεια μιας εθνικής ψευδαίσθησης, γι’ αυτό και συγκεντρώνουν την προσοχή της πολιτικής εξουσίας, είναι θέματα που έχουν εξασφαλισμένη προβολή από τα ελληνικά και διεθνή ΜΜΕ.

Δεν μπορεί να μιλάει κανείς για «πολιτισμό» χωρίς την αποδοχή του νέου και καινοτόμου, κάτι άγνωστο αν όχι επικίνδυνο για ανθρώπους με συντηρητικά ανακλαστικά, όπως είναι η πλειονότητα όσων ασχολούνται με την πολιτική. Ο πολιτισμός προϋποθέτει κώδικες επικοινωνίας συντονισμένους σε διαφορετική συχνότητα από την παροχολογία ή τη συνθηματολογία τού «λεφτά υπάρχουν». Κάποτε τα υπουργεία Πολιτισμού λειτουργούσαν ως μεγάλοι σιτιάρχες. Η εποχή αυτή παρήλθε (αλίμονό μας αν επανέλθει...) αφήνοντας τραυματικά ίχνη στην πολιτιστική παραγωγή.

Διαβάζοντας κάποιος τις απόψεις των κομμάτων για τον πολιτισμό, συναντά τις συνήθεις ασάφειες, αλλά και μια προσπάθεια να εκτεθούν με συγκεκριμένες προτάσεις που αφορούν τον εκσυγχρονισμό των μουσείων ή τη σύσταση ενός ανεξάρτητου Συμβουλίου Τεχνών. Δεν είναι πρωτότυπα ούτε ρηξικέλευθα, αλλά δηλώνουν μια, μικρή, συνολική μεταστροφή. Εγκαταλείπουν τη μεγαλοστομία τού τίποτα και γίνονται κάπως πιο συγκεκριμένα. Σωστά ή λάθος, είναι μια κριτική που οφείλει να ασκηθεί σε ένα επόμενο βήμα. Εν ολίγοις: ο πολιτισμός μπορεί να απουσιάζει από την ατζέντα των πολιτικών ρετιρέ, υπάρχει, όμως, στους άλλους ορόφους.

Απομένει να κατακτήσει και μια καλύτερη θέση στον δημόσιο διάλογο, γιατί τότε θα μπορέσει να βοηθήσει, να επηρεάσει, να εμπνεύσει την κοινωνική συνοχή. Ο,τι προκαλεί διχόνοια βρίσκει στον πολιτισμό ισχυρό αντίδοτο. Υπαγορεύει τη συνεργασία, τη σύνθεση, την ενδοσκόπηση, τον διάλογο που οδηγεί στην αυτοκριτική. Ενδεχομένως ο πολιτισμός να είναι το βασικό εργαλείο που, με συμπαραστάτη την παιδεία, μπορεί να επανασυγκολλήσει τα μέλη μιας τεμαχισμένης κοινωνίας. Να δώσει κατευθύνσεις, να στηρίξει την επινοητικότητα και τη δημιουργικότητα.

Επανερχόμαστε συχνά στο ίδιο θέμα. Επαναληπτικά, σχεδόν εμμονικά. Ισως γιατί η «υπενθύμιση» λειτουργεί πολλαπλασιαστικά. Δεν προκαλεί ταχείες αλλαγές ούτε ρήξεις. Κερδίζει όμως ένα μικρό, ελάχιστο τετραγωνικό κάθε φορά. Εστω και ως αρθρογραφία...